12 người lập ra nước Nhật

[Kasumi]

Nguyên tác của : Sakaiya Taichi Người dịch : Đặng Lương Mô


12 người lập ra nước Nhật

Nguồn: erct.com

Mục lục

Lời tựa của dịch giả (#78)

Mở đầu: Bây giờ chính là lúc học lịch sử (#1)

Chương I: Thái tử Shotoku (#2)
- Người khởi xướng "tư tưởng gộp đạo Thần-Phật-Nho"

Thủy tổ của khái niệm tôn giáo của người Nhật
Thời chuyển tiếp từ "thời sơ cổ" sang "thời cổ"
Sự đối lập xung quanh vấn đề công nhận Phật giáo
"Chính quyền liên hiệp" giữa hoàng gia và họ Soga
Khởi xướng "tư tưởng gộp đạo" duy nhất trên thế giới
Phong cách "chọn lấy chỗ tốt"
Cội nguồn của "xã hội chức lộc"

Chương II : Hikaru Genji (#8)
- Người mẫu cho kiểu "chính khách thanh nhã"

Hikaru Genji có thật không?
Ðại biểu cho giới quý tộc thời đại Heian
Việc làm của một chính khách quý tộc
Ðiểm gốc của khái niệm "thanh nhã"
Sự xuất hiện của chính trị gia kiểu "Hikari Genji"
Tính cách vô lãnh đạo của "Chủ nghĩa tập thể"
Khác nhau lớn giữa "quý phái" và "thanh nhã"
"Thanh nhã kiểu Nhật" không còn đắc dụng nữa

Chương III : Minamoto Yoritomo (#14)
- Người sáng chế ra "cấu tạo quyền lực hai tầng"

"Chính quyền kỳ lạ" chưa từng thấy
Yoritomo xuất hiện
"Chinh di Ðại tướng" chỉ là một chức tư lệnh quân đội
Bề ngoài là chế độ luật lệnh, thực chất là cơ chế "mạc phủ"
Bắt đầu truyền thống "thực quyền thuộc kẻ dưới"
Yoritomo mở ra nền "chính trị võ gia"
Người nắm quyền lực lớn Hojo Masako xuất hiện
Quan chức ngoài luật lệnh đã sinh ra cấu trúc hai tầng

Chương IV : Oda Nobunaga (#77)
- Người anh hùng bị phủ nhận của lịch sử Nhật Bản

Thời chiến quốc, thời kỳ đổi mới kỹ thuật lớn
Thằng đại ngốc thống nhất vùng Owari
Trận Okehazama không phải là đánh úp
Phương sách "phân ly binh nông" thể hiện nhu cầu thời đại
Chiến thuật mới là "Chơi xấu"
Cơ chế thị trường tự do "chợ vui, tổ buôn vui" đã làm đổi nền kinh tế
Sự thay đổi tổ chức và sư xuất hiện của "binh gia" chuyên nghiệp
"Rải võ ra khắp thiên hạ" và ý thức "quốc gia"
Viễn tượng về một vương quyền tuyệt đối đầu tiên trên thế giới

Chương V : Ishida Mitsunari (#20)
- Người sáng tạo ra loại hình "Kế hoạch kiểu Nhật"

Thủy tổ của kế hoạch do quan liêu trung cấp
Vận không may và vụng đánh trận
Năm quan Ðại Lão và năm quan Chấp Chính
Mưu đồ vĩ đại
Phương pháp làm kế hoạch của Mitsunari
Dùng Mori Terumoto làm tổng chỉ huy để chống lại Tokugawa Yeyasu
Kịch hay, diễn dở

Chương VI : Tokugawa Yeyasu (#27) - Cải cách với "ý chí tăng trưởng"

Từ "con tin" trở thành "đại chúa tể"
Dựng thành Edo với chức năng thủ đô.
Triết lý "tín nghĩa" và "nhẫn nại"
Việc phổ cập "ý thức quan trên" và nền "trật tự phong kiến"
Tiêu chuẩn đánh giá nhân tính của Ieyasu
Từ "xu hướng tăng trưởng" tới "xu hướng ổn định"
Sự hình thành của bản tính "đảo quốc" và tính "nghi kị ngoại quốc"

Chương VII: Ishida Baigan (#33)
- Triết lý dân gian "cần cù và tiết kiệm"

Thủy tổ của "Tâm học Thạch môn"
Xã hội võ sĩ samurai là xã hội "tổng số zero"
Sự phát đạt “bong bóng” thời Genroku
Thời Yoshimune có thế tình giống như ngày nay
Làm ăn cần cù là tu thân
Ngồi không là uổng
Mâu thuẫn giữa làm ăn cần mẫn và lối sống thanh bần
Chủ trương chi ly đã trở thành thói quen buôn bán
Sự kỹ tính phát triển thành lý luận về nhân cách của con người trong tổ chức
Ý thức "Xa xỉ là kẻ Ðịch"
"Chủ nghĩa đâu ra đó" phát sinh ra từ nền Tâm học Thạch Môn

Chương VIII: Okubo Toshimichi (#40)
- Người dựng nên "chế độ quan liêu (công chức)"

Nguồn gốc của thể chế "quan liêu (công chức) chỉ đạo"
Chế độ quan liêu (công chức) đã không thể thiếu được cho sự hiện đại hóa.
Dùng quyền hạn và mưu lược phân hóa phe phản đối
Xây dựng một nước không để cho ngoại quốc coi thường
Xây dựng cơ chế trong nước dập theo Ðế quốc Ðức.
Giữ chức Bộ trưởng Nội vụ nắm toàn thể nền chính trị quốc gia
Chế độ quan liêu được tăng cường sau khi Okubo qua đời
Khuyết điểm của chế độ quan liêu kiểu Ðức
Tình trạng bó chân bó tay ngày nay

Chương IX: Shibusawa Ei-ichi (#47)
- Thủy tổ của "chủ nghĩa tư bản Nhật"

Người lập ra "giới kinh tài"
Trước nhất lập ra chế độ lưu thông tiền tệ
Cha đẻ ra chủ nghĩa hòa hợp kiểu Nhật Bản
Iwasaki Yataro, một tồn tại đối chọi
Chủ nghĩa cá nhân trong phép kinh doanh của Iwasaki
Ðối chọi trực tiếp với Iwasaki trong ngành vận tải đường biển
"Tài phiệt" và Nhóm Xí nghiệp Liên hệ khác nhau thế nào?
"Giới tài phiệt," đoàn thể của những nhà kinh doanh làm thuê
Khuyết điểm của chủ nghĩa góp vốn
Thang danh vọng kiểu Nhật Bản
Ðã đến lúc thoát xác khỏi mẫu người Shibusawa
Giới hạn của sáng kiến xuất phát từ "Luận ngữ"

Chương X: MacArthur (#54)
- Thí nghiệm biến Nhật Bản thành một "nước Mỹ lý tưởng"

Tốt nghiệp thủ khoa trường võ bị Westpoint
Ðoạt lại Philippines rồi chiếm đóng Nhật Bản
Biến thành kiểu mẫu cho một "nước Mỹ lý tường"
Hãy là Thụy Sĩ của Viễn Ðông
Du nhập nền luân lý coi trọng bình đẳng và an toàn
Chủ nghĩa dân chủ đầu phiếu và nền tự trị địa phương trở nên trống rộng
"Thể chế năm ‘55" đánh đổ chính sách giải thể tài phiệt và giải phóng đất nông nghiệp
Sinh ra nguyên nhân băng hoại chế độ gia tộc
Cải cách luân lý và ý thức thẩm mỹ
Phủ định tinh thần sinh ra sùng bái vật lượng và tín ngưỡng số lượng
Là quân nhân đồng thời là nhà chính trị

Chương XI: Ikeda Hayato (#60)
- Sự thực hiện một đại cường quốc kinh tế

Con đường tới "gấp đôi thu nhập"
Một công chức (quan liêu) thành đạt muộn
Bắt đầu tôn thở GNP (Tổng Sản Phẩm (Sản lượng) Quốc gia)
Gặp dịp phồn thịnh chưa từng thấy từ thời Jinmu
Thành công vượt xa kế hoạch
Ý nghĩa của câu nói "người nghèo hãy ăn lúa mạch"
Hướng tia mắt nhìn của quốc dân vào nước Mỹ giầu có
Xây nhà máy trước nhất để phát triển địa phương
Quy cách hóa con người và tập trung dân số vào thành thị
Tăng cường thể chế chỉ đạo của quan liêu
Sức mạnh của Hội Hoằng Chì trong việc thâu góp tiền ủng hộ

Chương XII: Matsushita Konosuke (#67)
- Kinh doanh kiểu Nhật Bản và triết lý kinh doanh

Doanh gia trở thành anh hùng dân tôc
Gặp gỡ điện khí
Sự phổ cập "đường lối kinh doanh Matsushita" qua mạng lưới bán vững chắc
Tại sao trở thành anh hùng dân tộc được?
Khởi đầu kiểu "Kinh doanh Nhật Bản" với hình thức làm công suốt đời
Kỹ thuật thì Honda, Kinh doanh thì Matsushita
Công bố và thực thi phong trào PHP
Xúc tiến chí hướng lập thân xử thế
Ðẻ ra "Người xí nghiệp" và "Xã hội chức lộc"
Tạo ra ảo tưởng coi doanh gia là "tài giỏi"
Ðã đến lúc vượt qua ảnh hưởng của vĩ nhân

Chương kết: Kết luận (#73)

Lời mở đầu

Bây giờ chính là lúc học lịch sử

Nhật Bản hiện đang ở thời kỳ đổi mới lớn.

Trong thời kỳ đổi mới này, cái gì sẽ thay đổi và cái gì sẽ không thay đổi? Nếu thay đổi thì thay đổi như thế nào, yếu tố cũ nào nên giữ lại, yếu tố mới nào nên tiếp thu thêm?

Nghĩ như trên, trước hết phải hiểu thấu cái dòng lịch sử đã biến thành xương, thành thịt, thành con tim, thành “lòng” người Nhật.

Trong những cái coi là "có tính Nhật Bản," có cái đã hình thành sau cuộc chiến tranh Thái Bình Dương[1], cũng có cái mới chỉ lan truyền rộng ra từ những năm chót của thập niên 1980, tức là khi "cơn thịnh vượng kinh tế bong bóng" hay là khi "xã hội ít con" đã xuất hiện, song cũng có cái đã được vun trồng trong sự kế thừa liên miên của lịch sử. Phần lớn những cái đó đã trở thành "tính dân tộc," "tính quốc dân" khó có thể thay đổi được.

Xưa nay, Nhật Bản có đủ loại hình văn hóa du nhập vào. Tổ tiên người Nhật đã tiếp xúc bằng con mắt kinh hoàng những văn hóa về hình thức sinh hoạt, từ quần áo, thức ăn, nhà ở tới kỹ thuật, học vấn, nghệ thuật, đạo đức, tôn giáo, chính trị, v.v., rồi đã chọn lọc kỹ càng, cái thì bỏ đi, cái thì tiêu hóa đi rồi cải tạo và vun đắp thành "tính Nhật," "kiểu Nhật." Ðây chính là một đặc trưng lớn của Nhật Bản và của người Nhật.

Hiện nay, Nhật Bản đang ở thời kỳ biến chuyển mạnh. "Chiến tranh lạnh" kết thúc đã làm cho thế giới đổi mới, đồng thời cái "thể chế hậu chiến[2]" dễ thở ở Nhật Bản cũng đã băng hoại luôn rồi. Chính lúc này mới là lúc cần phải nhìn lại lịch sử, đi tìm cái lai lịch của Nhật Bản, tìm hiểu và nắm cho vững cái đặc sắc của xã hội và nền văn hóa mà người Nhật đã vun đắp lên.

Những vấn đề thời sự như cục diện chính trị, biến động thị trường từng ngày từng giờ thì đều dễ hiểu, dễ kể lại. Ai ai cũng ngóng nghe, và báo chí cũng loan truyền rộng rãi. Tuy nhiên, nếu nghĩ tới tương lai nước Nhật và người Nhật, tới cái mối quan hệ của nước Nhật và người Nhật với thế giới, thì cần phải nhìn thấu suốt lịch sử cùng bản chất của nước Nhật và người Nhật.

Trong những căn nguyên đã làm thành cái đặc trưng của nước Nhật Bản và người Nhật Bản, cái đặc sắc của xã hội Nhật Bản, thì có "vật" và "người," tức là "phong thổ" và "nhân vật."

Nói về phong thổ, Nhật Bản quả có một địa thế đặc biệt trên thế giới.

Thứ nhất, Nhật Bản nằm trong vùng gió mùa châu Á, có khí hậu tương đối ấm áp và ẩm ướt. Trạng thái này rất thích hợp cho việc trồng lúa. Vì thế, nền nông nghiệp trồng lúa đã phát triển rộng lớn. Lật lại những trang sử của Nhật Bản, người ta thấy rằng ngay sau thời đại bắt cá, gọi là thời "hoa văn dây thừng[3]," thời đại canh tác thóc lúa đã xuất hiện rồi. Thời đại "du mục, chăn nuôi" vốn chiếm vị trí quan trọng trong lịch sử thế giới, thì lại không thấy có ở Nhật Bản. Núi non hiểm trở và bình nguyên nhỏ hẹp của lãnh thổ Nhật Bản không thích hợp cho việc xua đuổi chăn nuôi những đàn súc vật đông đảo. Vì vậy, người Nhật chỉ có những quan hệ rất mỏng manh với gia súc, và như vậy so với những nước khác vốn đã có kinh nghiệm của thời chăn nuôi gia súc, thì người Nhật tỏ ra yếu kém về thuật chế ngự những con vật có trí khôn.

Ðặc điểm thứ hai là lãnh thổ Nhật Bản do bốn hòn đảo lớn hình thành và ngăn cách với những nước khác bằng một "vùng biển không hẹp." Ðiều này có nghĩa là việc vượt biển vào Nhật Bản bằng số đông có tổ chức tập thể, có mục đích quân sự hoặc mục đích chính trị, thì rất khó. Tuy nhiên, vùng biển này lại không rộng đến nỗi không thể vượt qua được, dù chỉ bằng kỹ thuật thô sơ của thời cổ xưa. Vì vậy, sự ghi chép về người Nhật xuất hiện trong triều đình Trung Hoa đã có từ thế kỷ thứ nhất sau công nguyên.

Nói cách khác, quần đảo Nhật Bản vừa có tính cách cô lập về mặt quân sự và chính trị, song mặt khác lại có tính giao lưu văn hóa từ cổ xưa. May mắn thay, ở bờ bên kia vùng biển không quá hẹp cũng không quá rộng này, có bán đảo Triều Tiên và đại lục Trung Hoa, tức là một trong những vùng mở mang tiên tiến nhất trong lịch sử văn minh nhân loại.

Ở xa đại lục một quãng cách tương tự như Nhật Bản còn có Cuba và Madagasca. Song trong trường hợp những nước này, thì châu lục Mỹ hoặc châu lục Phi ở bờ bên kia, lại chỉ có nền văn minh cổ đại không lấy gì làm phát triển cho lắm. Bởi vậy, những đảo quốc này đã không được sự du nhập liên tục của những văn hóa cao độ từ đại lục vào. Ở điểm này, có thể nói cái vị trí địa lý của Nhật Bản, vừa cách xa không để cho các thế lực quân sự vượt qua được, nhưng lại vừa đủ gần để cho văn hóa vãng lai được, thì quả là độc đáo trên thế giới.

Ðặc điểm thứ ba là bốn hòn đảo chính của Nhật Bản làm thành một nhóm rất gọn. Hokkaido phát triển muộn hơn, chứ Kyushu, Shikoku và Honshu thì đã hợp lại thành một nước và có điều kiện thiên nhiên để phát triển. Vì vậy, khi có cùng một nền văn hóa đã phát triển, nên nếu có một thế lực chính trị nòng cốt ra đời, thì toàn thể dễ trở thành một quốc gia.

Chính vì vậy mà kể từ khi lịch sử viết thành chữ ra đời, tức là từ tiền bán thế kỷ thứ VII, cho tới nay, một quãng thời gian khoảng chừng 1400 năm, ở Nhật Bản đã có nhiều cuộc tranh chấp chính trị, nhiều vụ nội loạn, song trong tất cả những bè phái tranh giành nhau như vậy, không thấy có ai tự mình tuyên bố rằng "ta đây là một nước khác không phải là Nhật Bản." Phần lãnh thổ chủ yếu thì chưa bao giờ bị nước ngoài cai trị lâu năm cả, quốc gia cũng chưa bao giờ bị phân cắt.

Ba điều kiện kể trên, tức là "địa thế và khí hậu," "vị trí quốc tế" và "sự tóm gọn của lãnh thổ," quả thật đã có ảnh hưởng quan trọng và lớn lao tới lịch sử Nhật Bản. Có lẽ cũng vì vậy mà người Nhật ưa luận về "phong thổ," bất cứ sự việc gì cũng thuyết giải từ phong thổ. Tuy nhiên, nếu chỉ chú trọng vào phong thổ không thôi, thì đó cũng có khi nguy hiểm.

Thí dụ võ tướng Oda Nobunaga là người có tính tình rất phóng đạt, thì thường được giải thích rằng đó là bởi vì ông sinh trưởng ở vùng bình nguyên Mino-Owari rộng lớn. Song le, thời đại Nobunaga sinh ra, thì bình nguyên đó toàn là đồng lầy, có sông ngòi chi chít và rất ít quãng rộng cho ngựa chạy vòng quanh. Nghĩa là khó có thể nói rằng nhờ sinh trưởng ở vùng đồng bằng mà Nobunaga đã có tính tình phóng đạt như vậy được.

Nói cách khác, từ luận về phong thổ, rồi đi đến giải thích tính tình con người, hay có khi cả tình trạng của một chính quyền, là việc làm gò bó. Phong thổ Nhật Bản quả có ảnh hưởng rất lớn tới nước Nhật và người Nhật, song cái gì cũng chứng minh bằng sự xuất phát từ đó, thì e dễ sinh ra nhầm lẫn.

Ngược lại, ảnh hưởng của một "nhân vật" đặc thù nào đó, hoặc của một giai tầng hay tập thể mà nhân vật đó là tượng trưng, thì không nhỏ. Có không ít những cái mà nay ta coi là đương nhiên, thì một lúc nào đó trước đây đã do một người nào đó làm và từ đó đẻ ra tính độc đáo, tạo ra tính dân tộc riêng biệt của Nhật Bản.

Dĩ nhiên cái đó không phải chỉ do năng lực của cá nhân đó hay sự ngẫu nhiên mà xẩy ra được. Có lẽ nên nói rằng người đó, giai tầng người đó đã làm công việc tất yếu lịch sử, thì đúng hơn. Thế nhưng để cho dễ hiểu, nếu coi sự việc như vậy chẳng qua là đã được tượng trưng hóa bởi một nhân vật đặc thù nào đó, thì đây không phải là phương pháp dở.

Sách này chọn 12 "nhân vật" tượng trưng đã để lại ảnh hưởng sâu đậm đối với nước Nhật cho tới ngày nay.

Những người này đã hành động như thế nào trong giai đoạn nào của lịch sử? Ðiều mà họ đã làm còn tồn tại trong người Nhật ngày nay như thế nào? Nó đã kìm hãm ý nghĩ của người Nhật, của xã hội Nhật như thế nào? Thế rồi từ nay về sau, trong sự giao tế với thế giới, nó sẽ ảnh hưởng ra sao?

Cuốn sách này chính là muốn luận về những "nhân vật" này từ quan điểm như vậy.

Trong luận cứ như vậy, cả những "sự thật" đã được thần thoại hóa trong lịch sử cũng sẽ được đề cập, chứ không riêng gì sự nghiệp lịch sử của người đó, lai lịch xác đáng của người đó, hình ảnh đúng của người đó trong thời đại người đó thực sự sống. Tuy nhiên, cái tổng thể, kể cả những điều như vậy, đang có ảnh hưởng như thế nào tới nước Nhật và người Nhật ngày nay, sẽ để lại cái gì cho Nhật Bản sau này, và sẽ tiếp tục có ảnh hưởng như thế nào, chính là điều chúng tôi có chủ ý tìm hiểu ở đây.


Chú thích:

[1] Chiến tranh Thái Bình Dương là nói mảng Thái Bình Dương của trận Chiến tranh thế giới lần thứ hai.

[2] “Thể chế hậu chiến” cũng gọi là “thể chế năm 55.”

[3] Jomon Jidai.